Reinigers zitten in al onze verzorgings- en schoonmaakproducten. Maar wat zijn het eigenlijk, waar zijn ze van gemaakt en zijn er varianten die vriendelijk zijn voor zowel het milieu als onze huid?
Reiniger, oppervlakte-actieve stof, detergent, tensio-actieve stof, syndets en surfactant zijn allemaal verzamelnamen voor een en dezelfde groep stoffen. Ze zitten in je shampoo, handzeep, wasmiddel en allesreiniger.
Nou ben ik gewoonlijk niet bijzonder geïnteresseerd in verzorgingsproducten, laat staan schoonmaakmiddelen, en om nog maar te zwijgen over ingrediënten daarin. Maar met het oog op duurzaamheid vond ik het toch een onderzoekje waard.
Milieu
Veruit de meeste reinigers blijken heel goed afgebroken te worden in ons afvalwater, dus daar hoeven we ons niet druk om te maken. Maar vaak blijken de reinigers van palmolie of zelfs aardolie gemaakte zijn. De winning hiervan is uiteraard allesbehalve duurzaam!
Voor de winning van palmolie worden enorme stukken regenwoud gekapt of afgebrand, waarbij onder andere veel planten- en diersoorten verdwijnen, CO2 vrijkomt uit het onderliggende veen en mensen worden uitgebuit. Het winnen van aardolie brengt naast lokale vervuiling ook het risico op grote milieurampen met zich mee. Daarnaast zouden we helemaal geen aardolie meer uit de grond moeten willen halen met het oog op klimaatverandering.
Verschillende reinigers
Voordat ik alle reinigers besluit te vermijden, wil ik eerst eens achterhalen hoe het precies zit en of er misschien milieuvriendelijkere varianten zijn.
Zeep
Zeep is de bekendste reiniger. Het wordt gemaakt door een olie of mengsel van oliën te laten reageren met loog. Deze verzeepte oliën zijn te herkennen aan namen als sodium cocoate, sodium olivate en – van palmolie – sodium palmate. Het resulterende blok kennen wij als de stukken ouderwetse, ‘echte’ zeep. Tegenwoordig bestaan goedkope zepen vrijwel altijd tenminste voor een deel uit palmolie, maar er zijn ook genoeg zepen te vinden op basis van bijvoorbeeld olijfolie of kokosolie. Denk bijvoorbeeld aan Aleppozeep of Werfzeep.
Zeep heeft door de reactie met loog een hoge pH, waardoor het de relatief lage pH van onze huid en daarmee onze natuurlijke barrière tegen ongewenste indringers kan verstoren.
Syndets
De meeste verzorgings- en schoonmaakproducten bevatten echter synthetische reinigers, oftewel syndets. Deze worden ook gemaakt van olie, maar in plaats van de reactie met loog vinden er andere reacties plaats. Zo wordt er soms een serie van complexe reacties met een aluminiumverbinding, waterstof en zuurstof gebruikt, terwijl bij andere reinigers een verbinding met suikers of een eiwit wordt gemaakt.
Al die reacties zorgen ervoor dat syndets dus hartstikke synthetisch zijn. Als je dat afschrikt, besef dan dat ‘echte’ zeep evengoed synthetisch is door de reactie met loog. De pH van synthetische reinigers is meestal niet zo hoog als bij zeep.
Per reiniger is er nogal wat verschil in werking en kans op irritaties. Een sterk ontvettende werking kan zo alsnog de huid uitdrogen en die natuurlijke barrière alsnog verstoren. Sodium lauryl sulfaat (SLS) is berucht om het uitdrogen en irriteren van de huid, maar ook het veel milder geachte sodium cocoyl isethionate kan bij sommige mensen alsnog voor irritatie of een allergische reactie zorgen. Behalve persoonlijke verschillen in gevoeligheid voor een stof, is de kans op irritatie bovendien afhankelijk van de verdere samenstelling van een product.
Grondstoffen
Olie: glycerol en vetzuren
Alle soorten olie, oftewel triglyceriden, zijn verbindingen van glycerol met elk drie vetzuren. In sommige producten wordt olie in die oorspronkelijke vorm gebruikt. Als die olie in stukjes geknipt wordt, krijg je glycerol en vetzuren. Hoewel glycerol zelf al vele toepassingen kent, wordt het ook nog omgezet in verbindingen zoals glycerine, glyceryl en varianten daarop.
Verbindingen zoals (varianten van) lauryl, laureth, stearine, steareth, stearyl, cetylalcohol, caprylzuur zijn dan juist weer afgeleid van de vetzuren. Palmolie bevat onder andere palmitinezuur, oleïne, linolzuur, stearinezuur en myristinezuur. Palmpitolie bevat laurinezuur, myristinezuur, oleïne, palminitinezuur, caprinezuur (decaanzuur), octaanzuur, stearinezuur en linolzuur.
Het enige verschil tussen verschillende oliën is de samenstelling van de vetzuren. Palmolie bevat relatief veel palmitinezuur, tevens de reden waarom deze olie snel hard wordt, want dit is een verzadigd vetzuur. Kokosolie bevat nog veel meer verzadigde vetzuren vanwege een combinatie van laurinezuur, myristinezuur en ook wat palmitinezuur. Wanneer verschillende oliën gemengd worden, is daardoor op basis van de vetzuren niet meer te zeggen welke oliën dat geweest zijn. Wel is de kans sowieso zeer groot dat zo’n mengsel en daarmee ook de eindproducten tenminste voor een deel uit palmolie bestaan, omdat palmolie relatief goedkoop is.
Grondstoffen in reinigers
Van welke grondstoffen reinigers precies gemaakt zijn, is voor zeep nog wel te achterhalen zolang er maar ingrediënten vermeld worden. De benaming wijst in het geval niet op de verschillende vetzuren, maar direct op de bron van de olie. Zo wijst sodium palmate op palmolie, sodium oleate op olijfolie en sodium cocoate op kokosolie. Als er over plantaardige oliën gesproken wordt, is de kans groot dat een deel van die olie uit palmolie bestaat.
Voor de syndets zijn de grondstoffen vaak veel lastiger te achterhalen. Net als bij SLS wordt er bij veel reinigers vaak gebruik gemaakt van de verschillende vetzuren van een mengsel van diverse oliën. De precieze samenstelling van dat mengsel verandert continu afhankelijk van het aanbod. Aangezien palmolie een goedkope olie is, is de kans zeer groot dat een groot deel van zo’n mengsel hieruit bestaat.
Om het nog ingewikkelder te maken, kan een en hetzelfde stofje in de ene fabriek van een oliemengsel gemaakt zijn, terwijl het in een andere fabriek van bijvoorbeeld uitsluitend palm- of kokosolie gemaakt kan zijn. Daarnaast is soms een deel van een stofje van een plantaardige olie gemaakt en een ander deel van aardolie. Volg jij het nog? Ik niet echt! In mijn artikel over de ondoorgrondelijke wegen van de palmolieindustrie schreef ik waarom het zo lastig is om te weten van welke grondstof de reiniger in jouw shampoo of ander middeltje nou precies gemaakt is.
Overzicht van reinigers
Hieronder een poging om (een klein deel van!) het aanbod aan reinigers op een rijtje te zetten met daarbij – voor zover mogelijk en met forse onzekerheidsmarge – de grondstoffen en hoe agressief het is ten opzichte van SLS. SLS is namelijk een veelgebruikte reiniger in bijna alle verzorgings- en schoonmaakproducten. Toelichtingen vind je onder de tabel.
| Naam | Afk. | Type | Grondstof | Agressiviteit t.o.v. SLS | Synoniemen |
| Alkyl benzeen sulfonaat | ABS | Anion | petro | vergelijkbaar | |
| Ammonium lauryl sulfaat | ALS | Anion | petro/oleo* | vergelijkbaar / sterker | Ammonium docecyl sulfaat (ADS) |
| Ammonium laureth sulfaat | ALES | Anion | petro/oleo* | vergelijkbaar | |
| Ammonium xylenesulfonaat | Anion | petro | vergelijkbaar | ||
| Magnesium lauryl sulfaat | MLS | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | |
| Sodium olefin sulfonaat | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | ||
| Sodium oleic sulfaat | SOS | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | |
| Sodium laureth sulfaat | SLES | Anion | petro/oleo* | vergelijkbaar | Sodium lauryl ether sulfaat, natrium laureth sulfaat, natrium lauryl ether sulfaat |
| Sodium lauryl sulfaat | SLS | Anion | petro/oleo* | vergelijkbaar | Sodium docecyl sulfaat (SDS), natrium lauryl sulfaat |
| Sodium myreth sulfaat | SMS | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | |
| Sodium olefin sulfonaat | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | ||
| Sodium oleic sulfaat | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | ||
| Triethanolamine docecylbenzeensulfonaat | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | ||
| Triethanolamine laureth sulfaat | Anion | petro/oleo | vergelijkbaar | ||
| Triethanolamine lauryl sulfaat | Anion | petro/oleo* | vergelijkbaar | ||
| Sodium coco sulfaat | SCS | Anion | kokosolie | (iets?) milder | |
| Babassuamidopropyl betaine | Zwitterion | petro?/oleo | milder | ||
| Behentrimonium methosulfaat | Kation | koolzaadolie?* | milder | ||
| Cocamidopropyl betaine | CAPB | Zwitterion | petro?/oleo* | milder, leidt mogelijk tot allergische reacties | Coco betaine |
| Cocoyl sarcosine | Anion | oleo (kokosolie?) + (dierlijk?) eiwit | milder | ||
| Disodium cocoyl glutamaat | Anion | oleo (kokosolie?) + suiker/eiwit | milder | ||
| Disodium dioctyl sulfosuccinaat | DOSS | Anion | petro?/oleo | milder | |
| Disodium laureth sulfosuccinaat | DLS | Anion | petro?/oleo* | milder | |
| Disodium oleamide sulfosuccinaat | Anion | petro?/oleo | milder | ||
| Ethyl PEG-15 cocamine | Anion | ethylene (petro?) + kokosolie | milder | ||
| Lauryl sarcosine | Anion? | oleo* + (dierlijk?) eiwit | milder | ||
| Sodium coco sulfoacetaat | Anion | petro/oleo? | milder | ||
| Sodium cocoyl sarcosinaat | Anion | oleo (kokosolie?) + (dierlijk?) eiwit | milder, breekt slecht af (vervuilend) | ||
| Sodium lauroyl sarcosinaat | Anion | oleo* + (dierlijk?) eiwit | milder | ||
| Sodium lauryl/laureth sulfoacetaat | SLSa | Anion | petro/oleo* | milder | |
| Sodium methyl cocoyl tauraat | Anion | oleo (kokosolie?) + (dierlijk?) eiwit | milder | ||
| Coco glucoside | Nonionisch | kokos- en palmpitolie, glucose | mild | ||
| Decyl (poly)glucoside | Nonionisch | kokos- en palmpitolie, maissuiker* | mild, leidt mogelijk tot allergische reacties | ||
| Disodium cocoamphodiacetaat | Amphoterisch | petro?/oleo (kokosolie?) | mild | ||
| Disodium cocoamphodipropionaat | Amphoterisch | petro?/oleo (kokosolie?) | mild | ||
| Lauroamphoacetaat | Amphoterisch | petro/oleo | mild | ||
| Sodium cocoyl isethionaat | SCI | Anion | petro?/oleo (kokosolie?)* | mild |
Petro = petrochemisch (aardolie), oleo = oleochemisch (plantaardige olie en/of aardolie), petro/oleo = petrochemisch en/of oleochemisch, petro + oleo = een combinatie van een petrochemisch deel (de waterminnende kop) en een oleochemisch deel (de waterafstotende staart). Met * indien kans op palmolie volgens Palm Oil Investigations.
Vetzuren
In de namen van de reinigers en overige verbindingen die van palmolie gemaakt kunnen zijn, zie je veel woorden als lauryl/laureth, cetyl/palmitate, capryl, caprylyl, myristyl/myristate, stearyl/stearate, oleyl/oleic. Deze namen wijzen op de aanwezigheid van de vetzuren laurinezuur (lauric acid), palmitinezuur (palmic acid), caprinezuur (capric acid, decaanzuur), octaanzuur (caprylic acid), myristinezuur (mystric acid), stearinezuur (stearic acid) en oleïne (oleic acid). Alle vetzuren die in palmolie en/of palmpitolie voorkomen, komen ook in andere oliën voor. Zelfs palmitinezuur komt voor in kokosolie. Deze geven dus geen uitsluitsel over welke olie gebruikt is.
Typen reinigers
Anionische (of anionogene) reinigers zijn negatief geladen ionen en zijn vaak zeer effectieve reinigers die flink schuimen. Hieronder vallen onder andere de sulfaten, sulfonaten en zeep. Kationen zijn juist positief geladen en zijn wat minder effectief in het verwijderen van vuil en vet. Nonionen zijn niet geladen, zijn mild en schuimen nauwelijks. Zwitterionen zoals betaines hebben zowel een positieve als negatieve lading binnen hetzelfde molecuul. Amphoterische reinigers bestaan uit een zuur en een basisch deel. In een zure omgeving heeft het in de vorm van een positief geladen kation een verzorgende werking, terwijl het in een basische omgeving als anion een reinigende werking heeft.
Petro- en oleochemie
Petrochemisch betekent dat het bewerkte aardolie is. De negatief geladen kop van anionische reinigers is vaak van petrochemische oorsprong. Oleochemisch duidt slechts aan dat er – plantaardige en/of aardolie – aan te pas is gekomen. In het geval van een plantaardig oliemengsel als grondstof kun je ervan uitgaan dat er in ieder geval palmolie en kokosolie mee gemoeid is. Bij een aantal reinigers is aangegeven dat het mogelijk palmolie bevat volgens de namenlijst van Palm Oil Investigations. In een aantal sporadische gevallen betwijfel ik echter wel of een stof terecht op die lijst staat, terwijl er andere stoffen er misschien juist bijgezet zouden moeten worden.
Samenvatting
De kort-door-de-bocht-samenvatting: sulfaten en sulfonaten zijn vrijwel altijd óf geheel petrochemisch óf een combinatie van een petrochemische kop en een oleochemische staart, waarbij het onduidelijk is van welke olie gebruikt is voor die staart. Ook zijn deze sulfaten en sulfonaten ongeveer net zo agressief als SLS.
Eén uitzondering daarop is sodium coco sulfaat (SCS). Deze verbinding wordt op een andere wijze geproduceerd – met stoom – en zou behalve een stuk milder ook uitsluitend van kokosolie gemaakt zijn.
Iets milder dan de sulfaten en sulfonaten zijn de sarcosines, sarcosinaten, betaines, glutamaten, amines, sulfoacetaten en tauraten. Het mildst zijn de glucosides, amphodiacetaten en de isethionaten.
De samenstelling van de mildere en milde reinigers is nogal divers. Het is vaak niet duidelijk of een deel van de reiniger uit aardolie gewonnen is. Ook zijn sommige reinigers volgens enkele bronnen van kokosolie gemaakt, terwijl dezelfde reinigers volgens andere bronnen ook van palmolie gemaakt kunnen zijn. De namen coco, cocoyl, cocamine en cocampho lijken – met uitzondering van sodium coco sulfaat – geen garantie te zijn voor een palmolievrije reiniger.
Palm- en aardolievrije reinigers
Zijn er dan wel reinigers zonder palm- en aardolie die een beetje sympathiek zijn voor het milieu en onze huid?
Behentrimonium methosulfaat lijkt volledig van koolzaadolie gemaakt te zijn. Je vindt deze reiniger terug in sommige conditioners. Helaas barsten de meeste conditioners van de glycerine, stearate, cetearyl alcohol en/of andere (mogelijke) palmoliederivaten. Als alternatief voor SLS in een palmolievrije shampoo schijnt hij niet zo effectief te zijn en kan mogelijk zelfs op je hoofd blijven plakken.
De enige andere reiniger waarvan ik zo zeker als mogelijk weet dat er zowel geen aardolie als geen palmolie bij aan te pas gekomen is, is sodium coco sulfaat. Sodium coco sulfaat wordt als effectieve reiniger gebruikt in een aantal shampoos. De reiniger krijgt de komende tijd mijn volle aandacht!
Hoewel veruit de meeste andere reinigers wat mij betreft allemaal afvallen, zijn disodium cocoyl glutamaat, coco glucoside, disodium cocoamphodiacetaat, disodium cocoamphodipropionaat en sodium cocoyl isethionaat nog twijfelgevallen. Disodium cocoyl glutamaat en coco glucoside lijken in ieder geval niet van aardolie gemaakt te zijn. Ook geef ik deze vijf reinigers de grootste kans om – naast de twee hierboven – eventueel palmolievrij te zijn. Mogelijk bij de ene fabrikant wel en bij een ander niet, want ik vind er nogal wisselende informatie over.
Wat precies de grondstoffen van die reinigers zijn geweest, zullen we dus per fabrikant moeten gaan navragen. En dan niet met de vraag of ze palmolie gebruiken, maar of ze kunnen aantonen welke olie er gebruik is om specifieke reinigers te maken. Laten we hopen dat ze het zelf weten!
Met dank aan Martin Lok, docent scheikunde aan ROC Amsterdam.
Wow, Linda, wat een supergoed en gedetailleerd artikel! Deze ga ik er nog vaak bijpakken, want je ziet door de bomen het bos niet meer. Dank je wel!
Lekker theoretisch hè? Dit moest een paragraafje worden in een artikel over shampoo, maar eh… dit dus. Maar met deze nieuwe kennis komen er binnenkort wel heel veel praktische tips die andere mensen ook gaan lezen, haha.
Je kunt er ook voor kiezen deze producten helemaal te laten liggen en schoon te maken met bv de schoonmaakzeep van Werfzeep (voor afwas en sopje voor klusjes in huis), baking soda en azijn/citroenzuur. Kleding wassen kan met wasnoten, zelfs met kastanjes of je maakt zelf wasmiddel van bv. soda (witte was), water en zeep. Haren wassen kan met een shampoo bar, maar eigenlijk voldoet elk blok zeep al snel.
Geen afval nagenoeg, in elk geval geen plastic flessen, zeer overzichtelijk en geen rare stoffen!
Je bent me voor, Yolanda! Dit is precies waar komende blogs over zullen gaan: heel veel zelf maken, precies om al die redenen die je noemt.
Die fabrikanten zullen niets meer aan me verdienen 😉
Good for you!
Hoi,
Bedankt voor dit interessante artikel! Ik vroeg mij het volgende af? Je zet Coco glucoside in jouw lijstje met te betrouwen als het over palmoliegebruik gaat. Maar deze tenside bevat wel palmpitolie. Is dit iets anders dan palmolie en niet zo belastend voor onze planeet?
Dankjewel voor jouw antwoord.
groetjes,
Marion
Als ik het goed begrepen heb kan coco glucoside van palmpitolie en/of kokosolie gemaakt zijn. Dan kan er dus coco glucoside zonder palmolie bestaan en ook coco glucoside met palmolie. Aan de naam van het stofje alleen kun je dus eigenlijk niet met zekerheid zeggen of het erin zit. Ik moet het artikel trouwens nog aanpassen, want ik heb ontdekt dat ook sodium coco sulfaat nog met palmolie gemaakt kán worden. Het is verschrikkelijk ondoorzichtig allemaal.
Iets anders dan palmolie is inderdaad niet per se altijd beter. Bij het verbouwen van kokosolie wordt ook regenwoud gekapt en zijn de arbeidsomstandigheden dubieus. Liever gebruik ik zoveel mogelijk Europese oliën zoals koolzaad en zonnebloempit. Daarvoor heb je wel relatief meer land nodig, maar wij hebben toch overal al akkers en dat gaat goed samen met de krimp van onze veestapel 😉 Alleen maken ze daar voor zover ik weet geen SLS en andere reinigers van (zonder het te mixen met minder duurzame oliën). Verlies van regenwoud is zo dramatisch dat ik het lastig vind wanneer mensen roepen dat we lekker door moeten gaan met palmolie omdat die oliepalm zo efficiënt groeit. Dat moeten ze toch echt eerst stoppen met kappen en afbranden daar. Überhaupt minder olie gebruiken zou natuurlijk onze allergrootste prioriteit moeten zijn.
Hi Linda,
Afgelopen zondag heb ik m’n haren voor het laatst gewassen (was ze normaal uiterlijk om de 3-4 dagen). Heb al veel artikelen van je gelezen. Ik heb mijn haren woensdag met water only gewassen en ik voelde me daarna zo vies.. Gisteren heb ik ze gewassen met koffie, was ook niet echt een super succes.. dus vandaag besloot ik toch maar een low poo shampoo op te zoeken. Jaren geleden heb ik dit ook al geprobeerd, maar wat een zoektocht.. Nu heb ik net de Low Poo Niet-schuimende crèmeshampoo van Yves Rocher gezien. Het leek me op zich wel een goede kanshebber, alleen twijfelde ik over de SODIUM BENZOATE en de BEHENTRIMONIUM CHLORIDE. Weet jij hier iets meer van? Alvast bedankt.
Hoi Julia, heb je een (link naar) de ingrediëntenlijst voor me? Dan kan ik er misschien iets over zeggen.
Dat met water heb ik ook, maar als je helemaal wil stoppen met wassen, zul je toch door een fase heen moeten, ben ik bang.
En anders blijven zoeken naar middeltjes die wel voor je werken. Is inderdaad nogal tijdrovend en vergt veel geduld.
Hallo , ik maak zelf barzeep van olijfolie , cocosolie , nog verschillende plantaardige olie´s met loog. Ik heb gehoord , als ik ze goed laten drogen gaat coustic die ik gebruik om olie naar zeep te veranderen, die zuurheid gaat weg, en zonder coustic kan je geen zeep maken. Goed nieuws is dat ik niet al die nare middelen hoef gebruiken. Ik heb jaren geleden ook zeepjes gemaakt en sommige mensen die dat van mij hebben, was blij met het resultaat met haren ermee te wassen. Dus misschien is dat een oplossing , zo gaat de milieu ook af van de shampo flessen!